„Towarzystwo Przyjaciół Kanta” wywodzi się bezpośrednio z grona przyjaciół, których Kant co roku zapraszał do swojego domu 22 kwietnia z okazji urodzin. Grupa spotkała się tam po raz ostatni 22 kwietnia 1803 roku. Kant zmarł 12 lutego 1804.
Dr med. William Motherby, syn przyjaciela Kanta Roberta Motherby’ego oraz przyjaciel Kanta, zaprosił uczestników przyjęcia urodzinowego 1803 na „ucztę upamiętniającą” 22 kwietnia 1805 do domu Kanta, który po śmierci filozofa wszedł w posiadanie karczmarza; tam jak dotychczas uczcili jego pamięć. Według relacji dr Christiana Friedricha Reuscha: „Kant i jego towarzysze przy stole” (Königsberg 1847) obecni byli:
· profesor Christian Jakob Kraus (* 27 lipca 1753 w Ostródzie /Prusy Wschodnie; † 25 sierpnia 1807 w Królewcu), filozof i ekonomista;
· profesor Karl Ludwig Pörschke (* 10 stycznia 1752 w Molsehnen k. Królewca; † 24 września 1812 w Królewcu), filolog i filozof;
· profesor Johann Gottfried Hasse (ur. 1759 w Weimarze, † 12 kwietnia 1806 w Królewcu), teolog protestancki i orientalista;
· radca medyczny prof. Karl Gottfried Hagen (* 24 grudnia 1749 w Królewcu; † 2 marca 1829 tamże), farmaceuta i naukowiec;
· profesor Johann Friedrich Gensichen (* 30 stycznia 1760 w Driesen; † 7 września 1807 w Królewcu), matematyk i bibliotekarz Biblioteki Pałacowej w Królewcu; Kant podarował mu swoje książki;
· radca Johann Friedrich Vigilantius, radca prawny Kanta, sporządził jego testament;
· rada rządowy a. D. Schreiber;
· Samuel Friedrich Buck (1763–1827), burmistrz Królewca;
· Ehregott Andreas Wasianski (* 1755 w Królewcu; † 1831 tamże), protestancki pastor i doradca Kanta w ostatnich latach jego życia, autora biografii: „Immanuel Kant w ostatnich latach życia” (Königsberg 1804 );
· Georg Michael Sommer (1754-1826), proboszcz kościoła w Haberberg;
· dr med. Johann Benjamin Jachmann (1765-1832), po studiach w Edynburgu pracował jako lekarz w Królewcu; brat Reinholda Bernharda Jachmanna (1767-1843), teolog i pedagog, autor biografii „Immanuel Kant w listach do przyjaciela” (Königsberg 1804);
· starszy inspektor miejski Johann Brahl;
· Friedrich Nicolovius (1768–1836), księgarz i wydawca;
· kupiec Friedrich Conrad Jacobi (1752 – 1816);
· kupiec Johann Christian Gädeke (1765 – 1853), zięć F.C. Jakobi;
· John Motherby (ur. 16 września 1784 w Królewcu, zm. 19 października 1813 podczas szturmu zewnętrznej Bramy Grimma w Lipsku), prawnik, syn przyjaciela Kanta, Roberta Motherby’ego;
· dr med. William Motherby (12 września 1776 w Królewcu; † 16 stycznia 1847 tamże), syn Roberta Motherby’ego, po studiach medycznych w Edynburgu lekarz w Królewcu i rolnik w Prusach Wschodnich, założyciel Towarzystwa Przyjaciół Kanta;
· radca kryminalny Friedrich August von Staegemann (* 7 listopada 1763 w Vierraden, Uckermark; † 17 grudnia 1840 w Berlinie), pruski urzędnik i dyplomata, pracował nad reformami Stein-Hardenberga;
· radca kryminalny Johann Gottfried Frey (* 28 III 1762 w Królewcu; † 25 IV 1831 tamże), pruski urzędnik administracyjny, pracownik barona vom Stein, opracował podstawy zarządzenia miejskiego z 1808 r.;
· dr med. Laubmeyer;
· profesor Karl Daniel Reusch (1735 – 1806), fizyk
· dr Christian Friedrich Reusch (* 1778 w Królewcu /Prusy; † 1848 tamże) syn prof. K. D. Reuscha, prawnik administracyjny, autor pisma: „Kant i jego towarzysze stołu” (Królewiec 1847);
· prof. dr. med. Christoph Friedrich Elsner, lekarz rodzinny Kanta i rektor uniwersytetu w chwili jego śmierci;
· Johann Michael Hamann (ur. 27 września 1769 w Królewcu; zm. 12 grudnia 1813 tamże), poeta i pedagog, syn Johanna Georga Hamanna (* 27 sierpnia 1730 w Królewcu; † 21 czerwca 1788 w Münster).
Na obrazie Emila Doerstlinga: Kant i jego towarzysze przy stole (reprodukcja ok. 1892 r.) Kant je obiad z ośmioma przyjaciółmi, którzy prawdopodobnie nigdy nie byli z nim wszyscy jednocześnie.
Na zdjęciu najbliżsi przyjaciele Kanta, szanowani obywatele Królewca, z którymi pozostawał w stałym kontakcie. Po lewej stronie stołu obok Kanta siedzi kupiec Johann Conrad Jacobi (1717 – 1774), po prawej obok Kanta pochodzący z Anglii kupiec Robert Motherby (23.12.1736 – 13.02.1801), obok niego Johann Georg Hamann, za nim stoi profesor Christian Jakob Kraus, obok niego siedzą Johann Georg Scheffner i Karl Gottfried Hagen. Po prawej stronie przed stołem siedzą Ludwig Ernst Borowski (17 czerwca 1740 – 10 listopada 1831), wysoki ewangelicki dostojnik kościelny i pierwszy biograf Kanta oraz Theodor Gottlieb von Hippel Starszy (31 stycznia 1741 – 23 kwietnia 1796), burmistrz Królewca i pisarz.
Na pierwszym „posiłku upamiętniającym” 22 kwietnia 1805 r. przyjaciele Kanta postanowili spotykać się co roku na uroczystym posiłku w dniu urodzin Kanta. Uchwała ta stanowiła akt założycielski Towarzystwa, które później otrzymało nazwę „Towarzystwo Przyjaciół Kanta”. Miejscem zebrań był do 1810 r. dom Kanta, który od 1805 r. został gospodą, a od 1811 r. „Dom Niemiecki” w Królewcu.
Zmarłych przyjaciół uzupełniano przy stole nowymi członkami. Nowych członków Towarzystwa wybrano zgodnie z zasadą, którą sam Kant stosował przy doborze przyjaciół przy stole, a mianowicie, że powinny być reprezentowane „najbardziej różnorodne klasy i grupy zawodowe”. Liczbę członków początkowo ograniczono do 30, w 1905 r. było ich 77,
a w 1932 r. od 90 do 100. Towarzystwo nie miało statutu. Swoje zadanie widziało w zachowaniu pamięci o Immanuelu Kancie w jego rodzinnym mieście. W 1814 roku astronom Friedrich Wilhelm Bessel (1784-1846) zasugerował, że tego, kto ma wygłosić przemówienie w przyszłym roku, należy wyznaczyć poprzez srebrną fasolę ukrytą w cieście podanym jako deser. Tak narodziła się tradycja „Króla Fasoli”. „Towarzystwo Przyjaciół Kanta” nosiło od tego czasu nazwę „Towarzystwo Fasoli”, a bankiet z okazji urodzin Kanta „Posiłkiem Fasolowym”. Członek Towarzystwa, historyk Friedrich Wilhelm Schubert (ur. 20 maja 1799 w Królewcu; † 21 lipca 1868 tam) ustalił w 1846 r. zasadę, którą miała realizować wygłaszane „przemówienia fasolowe”: „Zadaniem przemówienia przy stole jest przekazywanie informacji o życiu Kanta lub podejmowanie tematów ściśle związanych z filozofią Kanta i ich rozpowszechnianie.
W ciągu 140 lat istnienia, aż do upadku Królewca w 1945 r., „Towarzystwo Fasoli” było ważnym inspiratorem wydarzeń kulturalnych miasta. Pierwszym dużym wydarzeniem publicznym w życiu Towarzystwa było uroczyste otwarcie w 1810 r. foyer Stoa Kantiana, kaplicy grobowej z popiersiem Kanta przy katedrze w Królewcu. Towarzystwo godnie obchodziło setne urodziny filozofa w 1824 r. Karl Rosenkranz (* 23 kwietnia 1805 r. w Magdeburgu; † 14 czerwca 1879 r. w Królewcu), następca katedry Kanta, zaproponował w roku 1836 r. Towarzystwu Przyjaciół Kanta wydanie pierwszego pełnego wydania dzieł filozofa. Zrealizował to w latach 1838-1840 wspólnie z Friedrichem Wilhelmem Schubertem.
Przyjaciele Kanta mieli swój udział w postawieniu pomnika Kanta przez Christiana Daniela Raucha w 1864 roku. Członek Stowarzyszenia, teolog, pisarz i polityk Julius Rupp, dziadek Käthe Kollwitz, opublikował w 1857 roku pracę „Immanuel Kant. O charakterze jego filozofii i jej stosunku do teraźniejszości” z wyraźną adnotacją; „Dochód przeznaczony jest na pomnik Kanta w Królewcu”. Towarzystwo wzięło udział w wielkiej uroczystości w Królewcu z okazji 100. rocznicy śmierci Kanta w 1904 roku.
Z okazji 200. urodzin filozofa w 1924 r. odsłonięto grobowiec Kanta zbudowany w Królewcu przy katedrze przez architekta Friedricha Lahrsa. 22 kwietnia 1924 r. spotkało się około 300 osób zamiast na „posiłku fasolowym” jak dotychczas w małym kręgu w ratuszu w Królewcu jako „Przyjaciele Kanta”.
Na „ posiłku fasolowym” w 1936 roku „Król Fasoli” architekt Friedrich Lahrs z Królewca przedstawił Towarzystwu Przyjaciół Kanta jako dodatek do swojej „mowy fasolowej” osiem rysunków zatytułowanych „Miasto Kanta” z widokami z Królewca w XVIII wieku.
Towarzystwo od początku gromadziło także pamiątki związane z Kantem, tzw. „Kantiana”. Zbiory te stały się podstawą do utworzenia w 1924 r. czterech sal Kanta, a w 1938 r. muzeum Kanta w Muzeum Historii Miasta Królewca. Kolekcja Kantiana została zniszczona przez brytyjskie naloty bombowe na Królewiec 26/27. i 29./30. sierpnia 1944 r. W latach 1926/27 Towarzystwo zaproponowało rozbudowę „Domu Kanta” przy leśniczówce Moditten jako pomnik Kanta. Kant często odwiedzał swojego przyjaciela leśniczego Wobsera w Moditten i tam napisał swoje dzieło „Obserwacje o poczuciu piękna i wzniosłości”. Eksponaty z Domu Kanta przeniesiono do Pałacu Berlińskiego pod koniec 1944 roku. Domek został zniszczony podczas zdobywania Królewca w 1945 roku.
Do wybitnych członków Towarzystwa należeli filozofowie, jak Johann Friedrich Herbart (1776-1841) i Karl Rosenkranz, filolodzy, jak Ludwig Rhesa (1776-1840), Karl Lehrs (1802-1878) i Ludwig Friedländer (1824-1909), teologowie, założyciele Wolnej Gminy Królewieckiej Julius Rupp i August Johannes Dorner (1846-1920), germanista Oskar Schade (1826-1906), historyk sztuki Ernst August Hagen (1797-1880), syn przyjaciela Kanta, Karl Gottfried Hagen, fizycy i matematycy Friedrich Wilhelm Bessel, Franz Ernst Neumann (1798-1895) i Hermann von Helmholtz (1821-1894), historycy Wilhelm von Giesebrecht (1814-1889) i Franz Rühl (1845-1915), prawnicy i politycy Heinrich Theodor von Schön (1773-1856), Rudolf von Auerswald (1795-1866) i Eduard von Simson (1810-1899), królewiecki lekarz i polityk Johann Jacoby (1805-1877), dwaj burmistrzowie Królewca, Karl Selke (1836 -1893) i Siegfried Körte (1861-1919), prawnicy i pisarze Ernst Wichert (1831-1902) i Felix Dahn (1834-1912) oraz badacze Kanta Emil Arnoldt (1828-1905) i Rudolf Reicke (1825-1905).
Towarzystwo Przyjaciół Kanta działało do upadku Królewca w 1945 roku w duchu założycieli w rodzinnym mieście wielkiego filozofa. Ostatnim „Królem Fasoli”, który miał wygłosić przemówienie 22 kwietnia 1945 r., był królewiecki nauczyciel i historyk, profesor Bruno Schumacher (* 2 grudnia 1879 r. w Strasburgu; † 1 marca 1957 r. w Hamburgu), ostatni dyrektor gimnazjum Friedrich Kollegium. Pod ostrzałem sowieckiej artylerii, 12 lutego 1945 r. – jak to było w zwyczaju w rocznicę śmierci Kanta – złożył wieniec na grobowcu Kanta w katedrze w Królewcu, która była wypaloną ruiną od czasu brytyjskich nalotów bombowych pod koniec sierpnia 1944 r. Grobowiec Kanta był jedyną cudownie zachowaną budowlą w centrum Królewca.
Pod koniec wojny zaginęły akta królewieckie Towarzystwa Przyjaciół Kanta. Filozof Rudolf Malter (1937-1994) opublikował jednak antologię królewieckich przemówień Kanta 1804-1945 (Erlangen 1992) zatytułowaną „Ale pomyślmy o sobie jako zobowiązanych…”, a we wstępie przedstawił królewiecką tradycję Kanta 1804- 1945 z obszernymi odniesieniami bibliograficznymi.
W 1946 r. część członków Towarzystwa Królewieckiego zebrała się w Getyndze i postanowiła ponownie zorganizować doroczny „posiłek fasolowy”. W latach 1947-1973 odbywał się w Getyndze, następnie w Moguncji, a po zjednoczeniu Niemiec w Halle, gdzie w 1904 roku założono Towarzystwo Kanta (http://www.kant-gesellschaft.de/), a także w innych miastach w nowy krajach związkowych.
W 2005 roku obchodzono 750. rocznicę założenia miasta Kaliningrad/Königsberg. Kaliningradzki Uniwersytet Państwowy otrzymał imię „Uniwersytet Kanta”. Z tej okazji niektórzy członkowie uniwersytetu i inni kaliningradzcy intelektualiści założyli Towarzystwo „Przyjaciele Króla Fasoli”, które kontynuowało królewiecką tradycję „posiłków fasolowych” i „rozmów fasolowych”. W 2007 roku Gerfried Horst, członek Towarzystwa Kanta, zaproponował ponowne świętowanie „posiłku fasolowego” z rosyjskim Towarzystwem w rodzinnym mieście Immanuela Kanta. 22 kwietnia 2008 r. Rosjanie i Niemcy spotkali się na pierwszym wspólnym „posiłku fasolowym” w Królewcu/Kaliningradzie; od tego czasu odbywa się tam co roku 22 kwietnia. Uczestnicy pochodzą nie tylko z Niemiec i Rosji, ale coraz częściej także z innych krajów. Spełniło się życzenie Rudolfa Maltera, który jako „Kanclerz Towarzystwa Przyjaciół Kanta, dawnego Königsberg w Prusach.” w sierpniu 1991 r. we wstępie do wydanego przez niego zbioru przemówień Królewca Kanta 1804 – 1945 napisał:
„Nie byłoby najgorszym znakiem międzynarodowego porozumienia, gdyby pewnego dnia w dzisiejszym Królewcu przyjaciele Kanta z wielu narodów zebrali się na „ posiłku fasolowym” ku pamięci myśliciela pokojowego Immanuela Kanta”.
(W: Rudolf Malter (wydawca.), „Ale czy uważamy się za zobowiązanych…”, Królewieckie przemowy Kanta1804 – 1945, Erlangen 1992, s. 13).
12 lutego 2011 roku, w rocznicę śmierci Kanta, zostało założono Towarzystwo „Freunde Kants und Königsbergs e. V.”. Celem jest kontynuowanie dawnej królewieckiej tradycji „posiłku fasolowego” w rodzinnym mieście Kanta, dzisiejszym Kaliningradzie, we wspólnocie Niemców, Rosjan i przyjaciół Kanta z innych narodów. Towarzystwu zależy także na podtrzymaniu intelektualnego dziedzictwa Królewca i przybliżeniu w zrozumiały sposób nauk Kanta współczesnemu człowiekowi. Wśród członków Towarzystwa jest kilku bezpośrednich potomków przyjaciół Kanta z ówczesnego Królewca; dlatego słusznie nosi nazwę „Przyjaciele Kanta i Królewca”. Towarzystwo organizuje kilkudniowy wyjazd do Kaliningradu/Königsberg z wycieczkami, prelekcjami i koncertami, zwykle od 18 do 23 kwietnia. Punktem kulminacyjnym programu są zawsze obchody urodzin Kanta 22 kwietnia. Towarzystwo angażuje się w umieszczanie tablic pamiątkowych Kanta i innych obywateli Królewca oraz w dalszy rozwój Muzeum Kanta w katedrze w Królewcu. Zorganizowało tam wystawy stałe o przyjaciołach Kanta: 2013 o rodzinie Motherby, 2014 o Karlu Gottfriedzie Hagenie i „królewieckiej rodzinie uczonych”, 2015 o przyjaciołach Kanta, Johannie Conradzie Jacobim i Johannie Christianie Gädeke, 2016 o Theodorze Gottliebie von Hippel Starszym i Theodorze Gottliebie von Hippel Młodszym, 2017 o Friedrichu Leopoldzie baronie v. Schrötter i jego bracie Carlu Wilhelmie baronie v. Schrötter, a w 2018 roku o hrabinie Charlotte Caroline Amalie von Keyserlingk i jej mężu hrabim Heinrichu Christianie von Keyserlingk. Każdą wystawę otwarał bezpośredni potomek przyjaciół Kanta. W 2016 roku siedmiu potomków Friedricha Lahrsa zainaugurowało także stałą wystawę o budowniczym grobowca Kanta w Muzeum Miejskim w katedrze w Królewcu.
Po przebudowie dawnej plebanii w Judtschen (dziś Wesselówka) i otwarciu 16 sierpnia 2018 r. jako Domu Kanta, filii Muzeum Kanta w katedrze w Królewcu, Towarzystwo przekazało liczne eksponaty, m.in. pierwodruki dzieł, obrazów i popiersi Kanta. Potomkowie hugenockiej rodziny Loyal, która przybyła do Judtschen w XVIII wieku, podarowali replikę promu, którym również Kant przeprawiał się przez rzekę Węgorapę.
W ten sposób Towarzystwo, podobnie jak dawne Królewieckie Towarzystwo Przyjaciół Kanta, stało się twórcą życia kulturalnego miasta Kaliningrad/Królewca i okolic. Sprawozdania z ich działalności można znaleźć w języku niemieckim, rosyjskim oraz w i innych językach na stronie internetowej Towarzystwa: www.freunde-kants.com
© 2020 Gerfried Horst